39

اص_ول ت_أثير پذيرى نفس انسان••• 39

(168)

سعادت و شق_اوت ذات__ى نف__س و تغيي__رات آن••• 41

نف__س انس____ان__ى و تط____اب__ق آن ب_ا گن___اه••• 42

تغيي_رپ_ذي_رى نف_س ب_راى پ_ذيرش عذاب دائمى••• 43

(169)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تغيي_ر پ_ذي_رى نف_س ب_راى پ__ذي_رش ع__ذاب اختي_ارى••• 44

استع_داد نفس ب_راى كس_ب رحم__ت الهى••• 46

دخالت مشيت الهى در تغيير استعدادهاى نفسانى انسان••• 49

ت__أثي____ر اعم____ال در نف___س انس___ان••• 51

اعمال محف_وظ در نفس و شك_ل واقعى آن••• 52

ع_واط_ف و ادراك_ات مح_ل نف__وذ شيطان••• 54

تأثير روان_ى مك_ر در انسان••• 57

فصل سوم: سير و سلوك در نفس م_ؤمن••• 59

(170)

حركت غيراختي_ارى انس_ان در نفس خود••• 59

سل__وك در نف_س م_ؤم___ن••• 61

(171)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

حرك_ت نفس انس_انى و مقص__د نه__ايى آن••• 62

سي_ر در نف__س و ح____ق مع__رف__ت اله__ى••• 64

م__راقب_ت از نف__س••• 66

فص__ل چه__ارم: مع____رف_ت النف___س••• 69

معرف_ت نف_س ب_اشناخ_ت شه_ودى انسان••• 69

شن__اخ_ت ع__وام_ان_ه از «م__ن» انس__انى••• 72

ت___أثي___ر ح___وادث در ت__وج_ه ب_ه نف_س••• 75

ت_وج_ه م__وق_ت و ت_وج_ه مستم__ر به نفس••• 77

(172)

توجه به نفس و سير و سلوك روحانى در جوامع تاريخى و مذهبى••• 79

1 _ برهمائى••• 79

(173)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

2 _ بودائى••• 80

3 ست_____اره پ_رست_ان••• 80

4 _ پي_____روان م__ان_ى••• 81

5 _ اديان صاحب كتاب••• 81

6 _ م____رت____اض____ان••• 83

توجه به نفس و انگيزه ه_اى آن••• 84

ت___ربي__ت نف_______س و اراده••• 87

ارتب_اط باطن_ى نف__س ب_ا آث_ار عبادت و رياضت••• 88

(174)

تف_اوت دي_ن ب_ا ع_رفان و تصوف يا معرفت نفس••• 90

دين فطرى و انگيزه عرفان نفس••• 93

تف_اوت ادراك____ات حس__ى ب__ا حقيق__ت نف___س••• 95

(175)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

انگي_زه هاى متف__اوت ت_وجه ب__ه نف__س••• 98

معرفت نفس و معرفت الهى••• 101

م_ذاهب مختل_ف تص_وف و ع_رف_ان نفس••• 102

بخش دوم

فصل اول: عش_ق و محبّ_ت••• 107

مفه___وم محب___ت و دوس____ت داشت_ن••• 107

مص_ادي_ق دوست_ى و ح_بّ••• 109

دوس_ت داشت___ن غ______ذا •••

110

(176)

دوس_ت داشت___ن همس___ر ••• 112

دوست داشتن _ رابط_ه بين انسان و كمال••• 113

ش_دت و ضع___ف محبّ__ت••• 115

(177)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

دوست____ى در س___اي__ر م__وج__ودات••• 116

محبت، وسيله ارتباط عاشق و معشوق••• 117

فصل دوم: عش_ق هاى اله_ى و معن_ى••• 119

مفه__وم عش__ق الهى••• 119

دوست داشتن خ__دا از ط_رف انس___ان••• 120

دوست داشتن انس_ان از ج_انب خ___دا••• 121

نظ____ام عش___ق اله_____ى و ولاي___ت••• 122

حقيق__ى ب_ودن محب__ت ب___ه خ___دا••• 125

(178)

عش_ق خ_الص و عش_اق مخلص خ___دا••• 127

ش__راي_ط عشق الهى••• 130

موانع راه عشق الهى••• 132

مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمى چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدردانى مى شود.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان

(179)

است. به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

از همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات الهى برخ__وردار باشن_د.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به

(14) نفس و روان و عواطف

قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه،

مقدمه ناشر (15)

نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن

مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

(16) نفس و روان و عواطف

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (17)

بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (19)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

(20) نفس و روان و عواطف

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين

مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

مقدمه مؤلف (21)

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(22) نفس و روان و عواطف

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام

ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (23)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(24) نفس و روان و عواطف

ب__دن ه__اى ايش_____ان اس___ت. (1)

11، ص 284. ذيل آيه 105 سوره مائده.

نفس معتدل (31)

او شناسنده، علاوه بر آن، اين را هم به او الهام كرده كه تصرف در مال يتيم و همخوابگى با زن اجنبى فجور است و آن دوى ديگر تقوى است.

آگاهى نفس از طريق الهام (33)

و خلاصه كلام اين كه منظور از الهام اين است كه خداى تعالى به انسان ها شناسانده فعلى كه انجام مى دهند فجور است يا تقوا و برايش مشخص كرده كه تقوى چگونه اعمالى و فجور چگونه اعمالى است.

در آيه شريفه مسئله الهام را نتيجه تسويه قرارداده و فرمود: «و چون نفس را تسويه كرد، پس به او الهام كرد،» و اين براى آن بود كه اشاره كند، به اين كه الهام فجور و تقوى هم__ان عق_ل عمل__ى اس_ت ك__ه از نت__اي_ج تس_وي_ه نفس است. پس الهام نام برده از صفات و خص_وصي_ات خلق_ت آدم_ى است.

«قَ____دْ اَفْلَ___حَ مَ___نْ زَكّيه___ا. وَ قَ___دْ خ___ابَ مَ___نْ دَسّه___ا،» (9 و 10 / شم__س)

(34) نفس و روان و عواطف

تعبير از اصلاح نفس و افساد آن به (تزكيه و تدسى) مبتنى بر نكته اى است، كه آيه «فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويها،» (8 / شمس) بدان دلالت دارد و آن اين است كه كمال نفس انسانى در اين است كه به حسب فطرت تشخيص دهنده فجور از تقوى باشد. آيه شريفه مى فهماند، كه دين، يعنى تسليم خدا شدن در آن چه از ما مى خواهد، فطرى نفس خود ماست. پس آراستن نفس به تقوى و تزكيه و تربيت آن به تربيتى صالح است، كه مايه زيادتر شدن آن و بق__اى آن اس__ت. و وض__ع نفس در فس__ق و فج__ور برخ__لاف وضع__ى اس_ت ك__ه در ص_ورت تقوى دارد. (1)

1- المي__زان ج

40، ص 252 .

آگاهى نفس از طريق الهام (35)

ملكات در نفس مستقر نبود، افعال مناس__ب با آن از ج_وارح ص__ادر نمى ش_د.

پس با صدور اين افعال براى عقل روشن مى شود، كه منشائى براى اين افعال در

(38) نفس و روان و عواطف

نفس فاعل هست و امّا اخفا كرد، براى اين كه ممكن است انسان آن كارى كه دلالت بر وج_ود منشأاش در نفس دارد انجام نده__د.

منظ__ور م__ا (از استق__رار در نف__س) ثبوت و استق__رار ت__ام_ى است، كه مى ت__وان ص__دور فع__ل را مستند به آن كرد.

پس آيه شريفه به احوال نفس نظر دارد، به ملكات راسخه در نفس، كه منشأ صدور افع__ال هستن__د و خ_داوند متعال انسان ها را با آن احوال و ملكات محاسبه مى كند. (1)

به عبارت ديگر، آيا جزاء دائر مدار عزم

(40) نفس و روان و عواطف

است، چه اين كه عمل را هم انجام بدهد يا ندهد؟ و چه اين كه مصادف با واقع هم بشود يا نشود؟ و مثلاً كاسه اى كه شراب تشخيص داده بنوشد، بعد معلوم شود آب بوده، آيه ش_ريف_ه ن_اظ_ر به اي_ن جه__ات نيس_ت. (1)

باشد نسبت به انسان عبارت است، از ادراكى نفسانى و اثرى شعورى، كه از علاقه و بستگى قلب به اعتق__ادى ب__اط__ل، ي__ا عمل__ى زشت حاصل مى شود، وقتى مى گوييم (انسان پليد، يعنى انسانى كه به خاطر دلبستگ__ى به عقايد ب_اط___ل، ي__ا عم__ل ب__اط__ل دلش دچار پليدى شده اس_ت.)

كلمه «رِجْس»، در آيه شريفه فوق معنايش اين مى شود: كه خدا مى خواهد تمامى انواع پليدى ها و هيئت هاى خبيثه و رذيله را از نفس شما ببرد، هيئت هايى كه اعتقاد حق، و عمل حق را از انسان مى گيرد و چنين ازاله اى با عصمت الهيه منطبق مى شود و آن عبارت است از، صورت علميه اى در نفس، كه انسان را از هر باطلى، چه عقايد و چه اعمال حفظ مى كند، پس آيه شريفه يكى از ادلّ_ه عصمت اهل بيت است. (1)

مفهوم پليدى در نفس (43)

در دنيا نيز از باطن به ظاهر درآمده و مجسم شود.

نفس انسانيت در اوّلين حدوثش كه هيچ نقشى نداشت و قابل و پذيراى هرنقشى بود، مى تواند به صورت هاى خاصى متنوع شود، بعد از ابهام مشخص و بعد از اطلاق مقيد شود و بنابراين، انسان مسخ شده، انسان است و مسخ شده، نه اين كه مسخ

تجسم نفسانيات در ظاهر انسان (45)

شده اى فاقد انسانيت باشد. (1)

(1)

1- المي_______زان ج 31، ص 216 .

ايجاد صفات روحى (47)

و يا به خاطر احوال خوب و بدى كه كسب كرده باشد، اي_ن اح_وال و ملك_ات در نف_س ص__ورتى نيك__و و يا قبي_ح ايج_اد مى كند. نفس سعيده از آن ص__ورت نيك__و متنع___م و نف_س شقي__ه از آن ص_ورت قبي_ح مت_أل_م مى ش_ود.

در ص__ورت__ى ك__ه اي__ن ص__ورت ها در نفس رسوخ نكرده باشد و صورى ناسازگار با ذات نفس ب_اش_د، ب_ه زودى زاي_ل مى گردد، براى اين كه عقل براى ن_اس_ازگ_ارى دوام و اكث__ري__ت نمى بيند و قسر و فشار و زور و ن_اس_ازگ_ارى محكوم به زوال است.

(پس اگ__ر ذات نفس سعي__د ب_اش_د، صورت هاى رذيله و زشت دير يا زود از آن زاي_ل مى گ_ردد و اگر ذات نفس شق__ى ب_اش_د، ص__ورت ه__اى نيك__و و جمي__ل كه در

(52) نفس و روان و عواطف

آن نق__ش بست__ه، ب__ه زودى زاي__ل مى ش__ود) و نف__س خودش مى ماند و آن سعادت و شق__اوت ذات_ى اش. (1)

1- الميزان ج 2، ص 380. (بحث فلسفى ذيل آيه 167 سوره بقره)

مفهوم دعا و نظام حاكم بر آن (53)

را كه انسان بود و داراى صورت انسانى بود، بخيل كند، كه چنين انسانى كه نوع جديدى از انسانيت است، همان طور كه ناطقه وقتى با

(54) نفس و روان و عواطف

جنس حي_وان ضميم_ه ش_ود، يك ن_وع حي_وان درس_ت مى كند كه نامش انسان است. (1)

عذاب غير آن چيزى است، كه انسان قبل از ابتلاء به آن از آن مى گريزد؟ و بعد از آن كه بدان مبتلا شد، در جستجوى خلاصى از آن برمى آيد؟

اي__ن تع__ريف و مث__ال ب_ر آن امور زشت و صورت هاى غيرجميل كه انسان شقى در دار آخرتش با آن ها روب__رو مى ش__ود ص__دق مى كن_د.

ع__ذاب ج__اودان__ه و انقط__اع ن_اپ_ذي_ر، از انس__ان شق__ى، خ__ود شقاوت و

تغييرپذيرى نفس براى پذيرش عذاب دائمى (57)

ب_دبخت__ى ذاتى اوست و كسى او را بدان مبتلا نكرده است .(1)

و آن اين است كه چون انسان شده است. هم چنين در موضوع بحث ما صحيح نيست بپرسيم چرا شقاوت دست از يقه او برنمى دارد و دائما آثار شقاوت از آن سرمى زند، كه يكى از آن آثار، عذاب جاودان است، چون جواب همه اين ها اين است كه

تغييرپذيرى نفس براى پذيرش عذاب اختيارى (59)

چ__ون او ب__ه دس_ت خود و به اختيار خود، خود را شقى ساخت، يعنى انسانى خاص ك__رد كه شق_اوت لازم__ه وج_ود اوست. (1)

وجود و تكونش بدان محتاج گشته است. «رحمت خاص» كه عبارت است از افاضه و

استعداد نفس براى كسب رحمت الهى (61)

اعطاء خصوص آن چيزهايى كه موجود در صراط هدايتش به سوى توحيد و سعادت قرب، بدان محتاج است و نيز افاضه و اعطاى خصوص آن چيزهايى كه انسان مستعد براى شقاوت، آن هم مستعد به استعداد شديد و تام، محتاج به آن شده و آن عبارت است از رسيدن شقاوتش به حد كمال و به حد صورت نوعى، پس، دادن چنين صورت نوعى كه اثرش عذاب دائمى است، منافات با رحمت عمومى خدا ندارد، بلكه اين خود يكى از مصاديق آن رحمت است.

ولى ب_ا رحمت خاص او منافات دارد. نفس شقى قابل دريافت آن نيست. معن__ى ن_دارد، كه آن رحم_ت ش_ام_ل كس_ى ش_ود كه از صراط آن ب_ه كلّ___ى خ___ارج اس_ت. (1)

1- المي_________زان ج 2، ص 384. (بحث فلسفى ذيل آيه 168 سوره بقره).

(62) نفس و روان و عواطف

دستگي__رش شده و او را از پليدى ه_ا منصرف و به سوى عمل صالح موفق نموده است.

انجام كارهاى نيك هم كه به توفيقى از ناحيه خداى سبحان است، از كارهاى نفس است و چني_ن نيست كه آدم_ى آن ه_ا را ب_ه ط_ور اجب_ار از ن_احي_ه خداوند انجام دهد.

اجتناب (يوسف عليه السلام ) از خيانت، رحمتى از ناحيه پروردگارش بود. در آيه، غفاريت خداى را هم بر رحمت او اضافه كرده، براى اين كه مغفرت، نواقص و معايب را كه لازمه طب_ع بش_رى است، مست_ور مى كند و رحمت نيكى ها و صفات جميله را نمايان مى سازد.

مغفرت الهى هم چنان كه گناهان و آثار آن را محو مى كند، هم چنين نقايص و آثار نقايص را هم از بين مى برد: «... فَمَ__نِ اضْطُرَّ غَيْ__رَ باغٍ وَ لا ع__ادٍ فَلااِثْمَ عَلَيْهِ اِنَّ اللّهَ

(64) نفس و روان و عواطف

غَفُورٌ رَحيمٌ _ و هر كه ناچار باشد، نه متجاوز و يا افراط ك_ار، پروردگار تو آمرزگار و رحي__م است.» (173 / بقره)(1)

1- الميزان ج 22، ص 29 .

دخالت مشيت الهى درتغييراستعدادهاى نفسانى انسان (65)

كه اين نقوش و صورت ها مانع آن است، كه نفس آدمى حق و حقيقت را درك كن_د و ميان آن و درك حق حائل مى شود.

سوم _ اي__ن ك__ه نفس آدم__ى ب__ه حس__ب طب__ع اولي__ش صف__ا و ج__لائ__ى دارد، ك__ه با داشتن آن حق را آن طور كه هست درك مى كند و آن را از ب__اط__ل و ني__ز تق____وى را از فج___ور تمي_____ز مى ده____د. (1)

كه خداى تعالى مانند مجتمعات بشرى عملى را در نظر گرفته و جزاى معينى را رديف آن ق_رارداده و ب_ه جع_ل و ق_رارداد اين را اثر آن كرده باشد.

بلك__ه محف__وظ م__ان__دن عم__ل ن__زد خ__داى تع__الى ب__ه محف__وظ ماندن نفس عامل است و اثر عمل در نفس عامل چنان محفوظ است، تا آن كه در روز آزمايش سراير آن را اظه___ار نم_اي_د.

«روزى كه هر نفسى كرده هاى ني_ك و ب_د خ_ود را حاضر مى يابد....» (30 / آل عمران)(1)

1- الميزان ج 12، ص 298. (ذيل آيات 116 _ 130 سوره مائده).

اعمال محفوظ در نفس و شكل واقعى آن (69)

نظرش اينقدر زينت مى دهم، تا بتدريج از اهميت محذور و زشتى آن كاسته شود و هم چنين مى كاهم تا يكباره تصديق به خوب_ى آن نموده و مرتكبش شود.

نظي_ر آي_ه ف_وق آي_ه زي_ر است ك_ه مى ف_رم_اي_د:

«شيطان وعده شان مى دهد و اميدوارشان مى كن_د، ولك__ن او وع__ده ش__ان نمى ده__د، مگر به فريب،» (120 / نساء)

عواطف و ادراكات محل نفوذ شيطان (71)

هم چنين آيه: «... فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ اَعْم__الَهُ__مْ... _ شيطان عمل هايشان را در نظرشان زين_ت داد.» (63 / نحل)

ك__ه هم__ه اي__ن آي__ات دلال__ت دارد ب__ر اي__ن ك__ه مي__دان عم__ل و تاخت و تاز شيط__ان هم__ان__ا ادراك انس__انى و اب__زار ك_ار او ع_واطف و احساسات بشرى است.

و ب_ه شه__ادت آي_ه:

«...الْ__وَسْ__واسِ الْخَنّ__اسِ. اَلَّ__ذى يُ_وَسْ_وِسُ ف_ى صُ_دوُرِ النّاسِ.» (4 و 5 / ن__اس)

اوه__ام ك__اذب و افك__ار ب__اط__ل را شيط__ان در نفس انس__ان الق__ا مى كند. ولى اين الق__ائ__ات ط__ورى نيست كه انسان آن را احساس نموده و ميان آن ها و افكار خ__ودش ف___رق بگ____ذارد. (1)

1- المي_________زان ج 15، ص 52. (ذي_____ل آي____ات 10 تا 25 س____وره اع__راف).

(72) نفس و روان و عواطف

اين آيه شريفه مى فرمايد _ مكر بد نازل نمى شود و نمى رسد مگر به صاحبش و در غير خود او مستقر نمى ش__ود. ب__راى اين كه ه_ر چن__د مك__ر ب__د، بس__ا مى ش__ود كه به شخص مكر شده صدمه اى وارد مى آورد، ولك__ن چي__زى نمى گ__ذرد كه از او زائ__ل مى ش__ود و دوام نمى آورد، ولى اثر زشت آن بدان جهت كه مكر سيئه است، در نفس مكر كننده باقى مى ماند و چيزى نمى گذرد كه آن اثر ظاهر گشته و گريبانش را مى گيرد، حال يا در دني__ا و ي_ا در آخ___رت. (1)

1- المي_________زان ج 33، ص 92 .

(74) نفس و روان و عواطف

عمل آنان نيست، بلكه تأثير بارزى در عمل آن ها دارد. معلوم است كه يگانه مربى

(76) نفس و روان و عواطف

نفس انسان همان عمل اوست. عمل است، كه نفس را مطابق سنخ خود بار مى آورد. عمل است كه اگر با واقع و نفس الامر و غايتى كه ايجاد و صنع براى آن بود مطابقت و سازگارى داشته باشد و نفسى با چنين عملى استكمال كند، نفسى سعيد و نيك بخت بوده و پاداش تمامى زحماتى را كه متحمل شده و نتيجه همه مساعى اش را درمى يابد و در اين راه خسران و ضررى نمى بيند. (1)

1- المي________زان ج 11، ص 283 .

مفهوم دعا و نظام حاكم بر آن (77)

هم_ان ط_ريق_ى است كه ب_اي_د آن را سل_وك كن_د.

بن__اب_راي_ن، نف_س م_ؤم_ن ط_ري_ق و خ_ط سي_رى است، ك_ه منته_ى به پروردگار مى شود. نفس مؤمن راه هدايت اوست، راهى است كه او را به سع_ادتش مى رس__اند. (1)

1- المي__زان ج 11، ص 280 .

سلوك در نفس مؤمن (79)

كه عبارت اند از: اعتقادات و امور قلبى ديگر، و هم چنين توأم است، با اعمالى بدنى يا صالح و يا غير صالح، اعمالى كه اثرش چه خوب و چه بد توشه فرداى اوست. (1)

1- المي_زان ج 11، ص 282 .

حركت نفس انسانى و مقصد نهايى آن (81)

را زيرنظر گرفته و عمليات صالح او را كه سرمايه و توشه فرداى اوست _ و بهترين توشه تقوى است _ تحت مراقبت قرار دهند، زيرا براى نفس، امروز و فردايى است. و نفس هر آنى در حركت و در طى مسافت است و منتهاى

1- الميزان ج 11، ص 293 .

(84) نفس و روان و عواطف

سي__رش خ__داى سبح__ان اس__ت چ__ه ن__زد اوست، حس___ن ث__واب يعن__ى بهش__ت.

بنابراين، بر انسان است، كه اين راه را ادامه داده و همواره به ياد خداى خود باشد و لحظه اى فراموشش نكند، چه خداى سبحان غايت و هدف است و انسان عاقل هدف را از ياد نمى برد، زيرا مى داند كه فراموش كردن هدف باعث از ياد بردن راه است. روى اين

حس__اب اگ__ر كسى خ__داى خود را ف__رام__وش كند، خود را هم فراموش كرده و در نتيج__ه ب__راى روز واپسي_ن خ_ود زاد و توشه اى كه م_اي_ه زندگيش باشد، نيندوخته است و اين هم__ان هلاكت است.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله در روايتى فرمود: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ _ يعنى هر كه خود را شناخت خداى خ_ود را شناخت.»(1)

1- المي_____________زان ج 11، ص 281 .

مراقبت از نفس (85)

(86) نفس و روان و عواطف

(87)

مجسم مى سازد و نيز از نظر اين كه اين حيات بستگى تمام به توحيد و نبوت و معاد دارد، از اين رو آدمى را به تمسك به دين حق و شريعت الهى هدايت مى نمايد و در اين هدايت هر دو طريق يعنى سير از طريق آفاق و از طريق انفس مؤثر و در راهنمايى به دين و ايمان و تقوى هر دو شريك و هر دو نافع اند، ولى نظر و سير در آيات نفس نافع تر است، زيرا اين سير از اطلاع ذات بر نفس و قوا و ادوات روحى و جسمى و عوارض آن از اعتدال و افراط و تفريط در كار و هم چنين ملكات فاضله و رذيله و احوال پسنديده و ناپسندى كه مقارن با آن است خالى نيست و معلوم است كه اشتغال آدمى به معرفت اين گونه امور و باور داشتن به لوازم آن از قبيل امن يا خطر، سعادت يا شقاوت، درد يا درمان آدمى را از يك موقف نزديكى به گوش دل

مفهوم دعا و نظام حاكم بر آن (89)

مى رساند و وقتى آدمى به دردهاى روحى خود و درمان آن واقف شد به اصلاح آن چه فاسد شده و به التزام به آن چه صحيح است مى پردازد، به خلاف سير در آيات آفاقى كه ن_دايش به اي_ن ن_زديك_ى نيست و اين مع_انى را از راه_ى دور به گ_وش دل مى رس_اند.

نظر در آيات آفاقى و معرفت حاصله از آن، نظر و معرفتى است فكرى و علمى است حصولى، به خلاف نظر در نفس و قواى آن و اطوار وجودى آن و معرفتى كه خود از تجليّ__ات و آث__ار آن اس__ت، ك__ه نظر در

آن ها نظرى است شهودى و علمى است حض__ورى، عل__م ع_ارف اس_ت ب_ه نفس خ__ود. اين عل__م از قبيل مشاهده و عيان است.

وقتى انسان مشغول مطالعه و سير در آيات نفس خود شود و ببيند، چگونه به پروردگار خويش احتياج دارد و چطور در تمامى اطوار و همه شؤون زندگى اش نيازمندى هايى دارد، آن گاه به حقيقت عجيبى برمى خورد، چه مى بيند نفسش وابسته و

(90) نفس و روان و عواطف

مربوط به عظمت و كب__ري__ا و وج__ود و حيات و علم و قدرت و شنوايى و بينايى و اراده و محبّت ديگرى است.

و جميع صفات و افعال نفسش قطره اى است، از دريايى بيكران و خوشه اى است از خ__رمن__ى بى پايان، مخزنى كه در بها و روشنى و جمال و جلال و كمال وجود و حيات و ق__درت و س__اي_ر كم_الات غيرمتن__اه_ى است. (1)

معنى واقعى اين كلمه غفلت ورزيده و مانعشان شد از اين كه لحظه اى به خود آمده و درباره معنايى كه كلمات «من _ خودم» و امثال آن آنرا حكايت مى كنند تعمق و دقت به عمل آورند و چه بسا وادارشان مى كرده كه خيال كنند معناى اين كلمات همان بدن مادى آنان است.

اگر سرگرمى به كار بدن، عوام مردم را از درك حقيقت نفس غافل ساخته منافات ندارد، به اين كه مردانى ممتاز از نظر اين كه انسانند _ نه از نظر اين كه داراى تنى خاكى و نيازمند به هزاران شرايط مادى اند _ از كلمه «من» معناى ديگرى ادراك كنند و در آن درك ه_م خط_ا نكنن_د.

در اين مطل__ب ج__اى شبه__ه نيس__ت ك__ه انسان در جميع آنات وجود خود حقيقت__ى غي__ر خ__ارج از خود به نام _ من _ مشاهده مى كند، كه اگر دقت كند به يقين

شناخت عوامانه از «من» انسانى (93)

خواهد ديد، كه آن چيز برخلاف محسوسات مادى او حقيقى است كه مانند امور جسمانى دستخوش تغيير و در معرض تقسيم و پذيراى اقتران به زمان و مكان نيست و نيز مى بايد كه آن حقيقت غير اين بدن مادى است.

نفس امرى است، كه هيچ سنخيت با ماده و ماديات ندارد. براى اين كه خاصيت نفس و اث__ر آن غي_ر خ__واص و آث_ار ماديات است. (1)

به خود متوجه مى سازد. حوادث تكان دهنده نظير ترس و وحشت ش__دي__د و مس__رت ف__وق الع__اده و محب__ت مف__رط و اضط__رار شديد و امثال اين ها در اين معنا تأثير به سزايى دارند.

هم چنين ساير عوامل و پيش آمدهايى كه چه بسا يكى از آن ها باعث شود، پاره اى از حقايق را كه حواس ظاهرى و فكر خالى هيچ گاه نمى تواند، آن ها را درك نمايد در برابر آدمى مجسم و محسوس نمايد. نتيجتا در حال خواب و يا بين خواب و بيدارى امور مختلفى را از وقايع گذشته و يا حوادث آينده و يا خفايايى را كه دست حواس ديگران بدان نمى رسد، احساس كند و چه بسا اگر اراده آدمى با ايمانى كامل و يقينى محكم و اذع__انى ج__ازم جف__ت و ت__وأم ش__ود، ك_اره_ايى كن_د كه اشخاص متعارف از آن ع__اج_ز ب_اشن_د و اسب_اب عادى نتوانند انسان را به چني_ن نت_ايجى ه__داي__ت كنن__د.

تأثير حوادث در توجه به نفس (95)

چيزى كه اشاره بدان در اين جا اهميت دارد، اين است كه اين گونه امور امورى هستند كه در وقوعشان حاجت دارند، به اين كه نفس از هر چيزى كه از خود خارج است و مخصوصا از لذايذ جسمانى منصرف شده و لحظه اى به خود متوجه شود و لذا مى بينيم در باب رياضت نفس با اين كه داراى انواع مختلف و بى شمارى است، مع ذلك در همه آن ها اجمالاً مخالفت با نفس و آن را از امور خارج از خود پرهيز دادن اساس كار به شمار مى رود.

اين نيست مگر براى اين كه فرو رفتن نفس در خواسته ها و شهوات خويش، او را از پرداختن به خود منصرف ساخته و به شهوات و امور

خارج از خود راهنمايى مى كند و در نتيج__ه ني__روى شگ__رف نف__س را ك__ه ب__اي__د ص__رف ي__ك ك__ار _ اصلاح خود _ شود در آن شهوات تقسي_م و پ_راكن_ده نم_وده و آن را از اص_لاح خ_وي_ش ب_ازداشت_ه

(96) نفس و روان و عواطف

و س___رگ___رم شه_____وات_ش م__ى كن_____د. (1)

بوده است ولو اين كه اين رغب__ت و نهض__ت به يك ص__ورت نبوده، بلكه از جهت اوصاف و كيفي__ت تلقي__ن و تق__ويم مختل__ف بوده اند، الاّ اين كه همه آن ها دعوت ت__زكي_ه نف_س را داشته اند. ذيلاً مختصرى از شرح آن بيان مى شود:

1 _ برهمائى: برهمائى كه مذهب هند قديم بوده است، گو اين كه در توحيد و

توجه به نفس وسيروسلوك روحانى درجوامع تاريخى... (99)

نبوت با اديان صاحب كتاب مخالف است، لكن همين كيش هم مردم و مخصوصا خود ب__راهم__ه را دع__وت به ت__زكي_ه نفس و تطهي_ر باطن مى كرده است.

اما ساير مذاهب كه هندى ها دارند، از قبيل جوكيه كه اصحاب نفس و اوهامند و اصحاب روحانيت و اصحاب حكمت و ديگران، براى هر يك از اين طوايف نيز رياضت ها و اعمال شاقه مخصوصى هست. هيچ كدام از اين ها از يك نحوه گوشه گيرى و تحريم لذايذ شهوان_ى و جلوگيرى نفس از تمتع از آن، خالى نيستند.

2 _ بودائى: بودائيان نيز بناى مذهبشان بر تهذيب نفس و مخالفت هواى نفس__انى و تح__ري__م ل__ذاي_ذ بر نف__س به منظ__ور رسي__دن به حقيقت معرفت است، خود بودا در زندگى اش همين طريقه را سلوك مى كرده است.

3 _ ستاره پرستان: «صابئون» طايفه اى هستند،كه قائل به روحانيات و بت هاى

(100) نفس و روان و عواطف

آن ها هستند. اينان نيز گر چه امر نبوت را انكار كرده اند، الاّ اين كه در طريق رسيدن به كمال معرفت نفس راه هايى دارند، كه خيلى با طريق براهمه و بودائيان تفاوت ندارد. اين صابئون نيز گرچه در بين خود اختلافاتى درباره عقايد عمومى مربوط به مسئله خلق و ايج__اد دارن__د، لكن در باب وجوب رياضت دادن به نفس براى رسيدن به كمال معرفت

و به سعادت اين نشئه همگى متفقند.

4 _ پيروان مانى: پيروان مانى از ثنوى ها (مشركين دو خدائى) نيز اساس مذهبشان بر اين پايه است، كه نفس از عالم نور علوى است و در اين دام هاى مادى يعنى بدن منزل گزيده و از آن مقام بلند به اين درجه پست هبوط نموده است و وقتى مى توان به سعادت و كمال رسيد كه يا به اختيار خود و به وسيله رياضت دادن به نفس و يا ب__دون اختي__ار يعن__ى به م__رگ طبيع__ى اين دام ظلم__انى را شكست__ه از قف__س

توجه به نفس وسيروسلوك روحانى درجوامع تاريخى... (101)

خاك_ى به ساحت نور پ__رواز نمايد.

5 _ اديان صاحب كتاب: و اما اهل كتاب يعنى يهود و نصارى و مجوس، اينان نيز كتاب هاى مقدسشان يعنى عهد عتيق و عهد جديد و آوستا، از دعوت به اصلاح و تهذيب نفس و مخالفت با هواهاى آن پر است. مخصوصا عهد قديم و جديد كه همواره زهد در دنيا و اشتغال به تطهير باطن را توصيه مى كنند و لايزال در اين ملت مخصوصا در نصارى در هر قرنى عده كثيرى از زهاد و تاركين دنيا در مقام تربيت دادن به نفس خود از مردم كناره گيرى مى كنند، به طورى كه مسئله رهبانيت يكى از سنن متبعه آن ه__است و داستان رهباني__ت ايشان را ق__رآن كري__م هم ذكر كرده و فرموده است: «... رهبانيتى كه نصارى آن را بدعت كرده و ما دستورى به آنان نداديم، مگر تحصيل خشنودى خدا، پس رعايت نكردند، آن طوركه جا داشت رعايت كنند... .» (27/حديد)

(102) نفس و روان و عواطف

و درب__اره ع__اب__ده_ا و ت__اركي__ن دني___اى يه____ود ه_م ف_رم_وده:

«لَيْسُوا سَوآءً مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ اُمَّةٌ قائِمَةٌ

يَتْلُونَ اياتِ اللّهِ اناءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُونَ،»

«يكسان نيستند، از اهل كتاب گروهى كه ايستاده و پايداراند، تا آيات خدا را شبانگاه ت__لاوت كنن__د و آن ه__اين__د، ك_ه ب__ه درگ_اه خ__دا سج___ده مى ب__رن__د.» (113 / آل عمران)

6 _ مرتاضان: فرق مختلف مرتاضين، كسانى كه داراى عمليات شگفت آورى هستند ؛ مانند ساحران اهل سيميا و اصحاب طلسمات و آن هايى كه داراى تسخير ارواح و تسخير جن و تسخير روحانيت حروف و كواكب و غير آن هستند و آنان كه به احضار و تسخير نفوس پرداخته اند، گرچه براى هر كدامشان رياضت هاى عجيب مخص_وص__ى اس__ت و لك__ن نتيج__ه ن____وع آن ه__ا هم__ان تسل__ط ب_ر نف__س اس_ت.

خلاصه آن چه گفته شد اين است كه هدف نهائى جميع ارباب اديان و مذاهب و

توجه به نفس وسيروسلوك روحانى درجوامع تاريخى... (103)

صاحبان اعمال مخصوص همانا تهذيب نفس است به وسيله ترك هواها و اشتغال به تطهي__ر آن از اخ__لاق نك_وهي_ده و اح_والى ك_ه ب_ا ه_دف من_اسب و سازگار نيست. (1)

حتى با اسباب عادى و مادى هم انجام نمى گيرد. بنابراين يك انسان متدين كه در دين خود _ هر چه باشد _ چنين فكر مى كند، كه يكى از وظايف واجب انسان اين است، كه براى خود سعادت حقيقى را اختيار نمايد، يعنى اگر پيرو دينى است كه معاد جزو عقايد آن است زندگى طيب آخرتى را و اگر مانند بت پرستى و تناسخى منكر معاد است، زندگى سعي_د دني_وى را كه واج_د هم_ه خي_ره_ا و فاقد همه شرها باشد، به دست آورد.

اين شخص مى بيند، كه چنين زندگى و سعادت را نمى تواند از راه عياشى و بى بند و بارى در تمتعات حيوانى تحصيل نمايد، چه اين ها آدمى را به آن مقصود نمى رسانند، پس ناگزير بايد هواى نفس را ترك گفته و تا اندازه اى از آزادى در

توجه به نفس و انگيزه هاى آن (105)

هر چيزى كه نفس هوسش كند دست بردارد و مجذوب يكى و يا چند سبب از اسباب هايى كه مافوق سبب هاى مادى عادى است بشود و نزد او تقرّب ج_ويد و پي_ون_دى با او برقرار سازد.

مى بينداين تقرّب و اتصال وقتى دست مى دهد، كه در برابر اوامر او خاضع باشد. اين تسلي__م و خض__وع خ__ود امرى است، روحى و نفسانى كه جز با اعمال و تروك جسم_انى محفوظ نمى م_اند.

اي__ن افع__ال و ت__روك هم__ان دست__ورات عب__ادى دي__ن م__انن__د نم_از و ساير مراسم عب__ادت و ه__ر چيز ديگرى است، كه ب_رگشت_ش به آن م__راس__م ب_اش_د.

معلوم است كه برگشت همه اين مراسم و اين عبادات و مجاهدات به يك نوع اشتغال به امر نفس است، زيرا انسان فطرتا احساس مى كند، كه هيچ واجبى را از دين انجام

(106) نفس و روان و عواطف

نمى دهد و هيچ حرامى را از دين ترك نمى كند، مگر براى همين جهت كه نفسش از اين راه منتف__ع و ت__ربي_ت ش__ود.

انسان حتى براى يك لحظه از لحظات وجودش از مشاهده نفس و حضور ذات خود خالى نيست. مسلما آدمى در اين مشاهده و حضور خطا ندارد. اگر هم احيانا دچار خطا ش__ود، خط__ايش در ط__رز تفسي_ر است، كه برحسب نظريه علم_ى و بحث فك_رى است. (1)

ذكر شد، عبارت است از ت_أيي_د نف_س و تكمي__ل آن در شع_ور و اراده ب_راى رسي_دن به نتيجه مطلوب.

اثر رياضت اين است، كه براى نفس حالتى حاصل شود كه بفهمد مى تواند مطلوب را انج__ام ده__د. وقتى رياضت صحيح و تمام بود، نفس طورى مى شود كه اگر مطلوب را اراده كن__د ح__اص__ل مى ش__ود، حال يا به طور مطلق اراده كند و يا با شرايط خاص. (1)

روان و عواطف

شؤون باطنى نفس باشد و يا خيال كند كه حتى بين اين آثار غريب و بين عمل هم رابط__ه اى نيس__ت بلك__ه بدون هيچ رابطه و به صرف اتفاق اين آثار دنبال آن اعمال موجود مى شود، يا صرفا به اراده پروردگار و بدون اين كه اثر خاص اين اعمال باشد، دنب__ال آن اعم_ال م__وج__ود مى ش_ود، چنين كسى در حقيقت خود را گول زده است. (1)

كه آدمى جز به وسيله نفسى پاك از پليدى هاى تعلقات مادى و تمتعات بى قي__د و ش__رط حي_وانى به آن نمى رسد.

چون اين دعوت محتاج بود، به اين كه جزو دستورات خود اصلاح نفس و تطهير آن را هم مندرج نمايد، تا گرونده به دعوت و آن كسى كه دين او را در دامن خود مى پروراند مستعد براى پذيرفتن و تلبس به خير و سعادت شود .

از اين رو مسئله تهذيب نفس جزو برنامه دين شده و از لابلاى احكام دين گاهى هم اسمى از اين معنى به گوش مى خورد، بنابراين اگر چه همان طور كه گفتيم دين هم عرفان را به يك نحو استلزام، مستلزم مى باشد، لكن نمى توان گفت دين همان مع_رف_ت النفس است، بلك__ه دي_ن ام_رى است و مع_رفت النفس امر ديگرى است غير آن.

و با اين بيان روشن مى شود، كه طريقه هاى مختلف رياضت و مجاهده اى كه به

تفاوت دين با عرفان و تصوف يا معرفت نفس (113)

منظ__ور رسي__دن ب__ه ان__واع مق__اص__د خارق العاده سلوك مى شود، نيز غير معرفت نفس ان_د، اگر چ_ه بعض_ى به بعض_ى به يك نح__و ارتباط داشته باشند.

عرفان نفس، اگر چه سلوكش به هر طريقى كه فرض كنيم باشد، امرى است كه از دين گرفته شده است. اديان با همه اختلاف و تشتتى كه دارند، همه انشعاباتى هستند از يك دين ريشه دارى كه از فطرت انسانيت ريشه گرفته: يعنى دين توحيد. (1)

1- المي___________________زان ج 11، ص 318. (ذي_____ل آي______ه 105 س___وره م___ائ___ده).

(114) نفس و روان و عواطف

از اين قرار است، كه مى خواهد بدين وسيله سع__ادت انس__انى اى را كه به آن دع__وت مى كن__د، يعنى معرفت پروردگار را كه در نظرش مطل__وب نه__ائى است به وج__ود آورد. ذائقه دين راضى نيست، به اين كه مردم به امرى سرگرم باشند، كه هيچ مربوط به معرفت پروردگار و عبادت او نباشد.

دين كه لحن گفتارش اين است كه: «اِنَّ الدّينَ عِنْ_دَ اللّهِ الاِْسْ_لامُ _ در نظر خدا دين عبارتست از تسليم!» (19 / آل عمران) و يا اين كه مى فرمايد: «لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ _ خدا كفر را براى بندگان خود نمى پسندد!» (7 / زمر) چطور ممكن است راضى شود، مردم

دين فطرى و انگيزه عرفان نفس (115)

عب__ادت و مع_رفت خ__دا را كن__ار گذاشته و تنه_ا و تنه_ا به ع_رف_ان نف_س بپ_ردازن_د؟

پس معلوم مى شود، عرفان هم انگيزه اصلى اش همان دين فطرى بوده وگرنه خ__ودش به خ__ودى خود چي__زى نيست، كه از فط__رت س_رچشم__ه گ__رفت__ه باش__د.

البته ممكن است بعضى از اصحاب عرفان اهل دين نباشند مانند ساحران و اصحاب ارواح و امثال آن ها و از غير راه دين به ياد اين نوع عرفان افتاده باشند، لكن كار آن ها از اين جهت نبوده كه فطرت انسانى آن ها در خود احساس حاجت به عرفان مى كرده بلكه از اين راه بوده كه به طور اتفاق بعضى از آثار غريب نفس را ديده و به طمع افتاده اند كه از اين قدرت شگرف كه در نفس است، سردرآورده و بتوانند با كارهاى عجيب و غريب تصرفات فوق العاده اى در عالم نموده و مردم را از اين راه فريب دهند.

اين طمع و شوق آن ها را واداشت، دنبال اين كار را گرفته و ادامه دهند تا كوره راهى

(116) نفس و

روان و عواطف

به مقصود خود يافته و به تدريج آن را به راه هموارى تبدي_ل نمايند. (1)

تف_اوت ادراكات حسى با حقيقت نفس

از بسيارى از صلحاى ديندار ما حكايت شده كه در خلال مجاهدات دينى خود به كرامات خارق العاده و حوادث عجيب و غريبى دست يافته اند، نظير تجسم بعضى از امور در برابر چشم هايشان و مشاهده اشخاص و وقايعى كه حواس ساير مردم از احساس آن عاجز است؛ و يا استجابت دعا و شفاى مريضانى كه اميد بهبودى در آن ها نيست، و هم چنين نج_ات از مه_الك به وسيله غير طرق عادى.

1- المي________________زان ج 11، ص 320. (ذي____ل آي______ه 105 س___وره م___ائ__ده).

تفاوت ادراكات حسى با حقيقت نفس (117)

گاه_ى هم نظاير اين ها براى غير اهل صلاح اتفاق مى افتد.

چ__ه بس__ا روح انس__ان زن__ده اى به وسيله استاد احضار ارواح احضار شده و از او اسرارى را استنط__اق ك__رده اند، در حالى كه خود صاحب روح بيدار و مشغول كارها و حوائج يوميه خود بوده است.

بعضى از علماى اين فن وقتى ارواح زيادى را ديدند، كه صورت روحى شان شبيه به انس__ان و ي__ا حي__وان است پنداشت__ه اند لابد اين صورت در عالم خارج و طبيعت هم كه عالم تغيير و تحول است وجود دارد، مخصوصا عده اى از آنان كه براى امور غير مادى وج__ودى ق__ائ__ل نب__ودن_د، بيشتر دچار اين پن__دار شدند.

لكن اينان تاكنون نتوانسته اند، اين مشكل لاينحل را كه جان و زندگى و شعور چيست حل نمايند. نظير اين فرضيه، فرضيه كسى است كه گفته روح جسم لطيفى است

(118) نفس و روان و عواطف

به شكل بدن عنصرى صاحبش كه در تمامى هيئت و قيافه هاى آن

شبيه به آن است. اين فك__ر از آن جا ن__اش_ى ش__ده كه دي__ده است آدم__ى خود را در خواب مى بيند، كه صورت رؤيائى اش شبيه صورت خ_ارجى خود مى ب__اش_د.

البته اين ها نفهميده اند، كه اين صورت، صورتى است ذهنى و قائم به شعور انسان، نظير صورتى كه شخص از بدن خود تصور و درك مى كند.

حقيقت امر اين است، كه اينان اطلاعاتى از معارف مربوط به نفس به دست آورده اند و در اين راه موفقيت هائى كسب كرده اند، لكن چون حقيقت نفس را آن طور كه هست نشناخته اند از اين رو درباره همان اطلاعات صحيح هم دچار اشتباه و گمراهى شده اند.

حق مطلب بنابر آن چه برهان و تجربه ما را به آن هدايت مى كند، اين است كه حقيقت نفس كه همان قوه داراى تعقل است و از آن به كلمه «من» تعبير مى شود، امرى است كه

تفاوت ادراكات حسى با حقيقت نفس (119)

در جوهره ذاتش مغاير با امور مادى است و انواع شعور و ادراكاتش، يعنى حس و خيال و تعقل آن همه از اين جهت كه مدركاتى است، در عالم خود و در ظرف وجودى خود، داراى تقرر و ثبوت و واقعيت است.

ادراك__ات ب__دن__ى و احس__اس__ات عض__وى در حقيق__ت ادراك و احس__اس نيست بلكه خاصيتى است، طبيعى از قبيل فعل و انفعال هاى مادى. يعنى چش__م و گ__وش و س__اي__ر ح__واس جسم__انى هيچ يك درك و شعور ندارند. يعنى چشم نمى بيند و گوش نمى شنود، بلكه وسيله ديدن و شني__دن را براى نفس آماده مى سازند .

بنابراين، امورى كه تنها براى صلحا و مرتاضين مشهود مى شود، از حيطه نفوس آن ها خارج نيست. تمامى اين امور عجيب كه اهل رياضات و مجاهدات

مسلط بر آن ها هستن__د، هم__ه معل__ول اراده و مشي__ت آن__ان است و اراده هم معل__ول شع__ور است،

(120) نفس و روان و عواطف

پس شعور انسانى در جميع حوادثى كه مربوط به اوست و امورى كه انسان با آن تم____اس دارد، دخي___ل و م___ؤث__ر اس__ت. (1)

دعوت مى كند. زهد هم به عرفان نفس راه مى نمايد. پس

(122) نفس و روان و عواطف

مستقر شدن يك دين در بين يك امت و جاى گرفتن آن در دل ها، خود به خود مردم را آماده و مهيا براى اين مى سازد، كه طريقه عرفان نفس را اختيار و اصولاً فكر اين كار را در بين آن ها به وجودمى آورد و باعث مى شودكه بعضى از افراد كه واجد جميع عوامل و ش__رايط لازم ب_اشن_د، اين طريقه را اخذ نمايند.

پس جادارد دسته دوم از آن دو دسته اى را كه در پى عرفان نفس اند، يعنى اهل عرفان حقيقى را نيز به دو طائفه تقسيم كنيم. آن هايى كه دنبال معرفت نفس اند و آن هايى كه دنبال معرفت الهى هستند. (به شرح مطلب زير)(1)

1- المي_____زان ج 11، ص 325. (ذي_ل آيه 105 سوره مائده).

انگيزه هاى متفاوت توجه به نفس (123)

معرفت خود وسيله معرفت به پروردگارشان است. اين طريقه معرفت النفس همان معرفت نفسى است، كه دين هم مردم را به آن دعوت نموده و آن را تا اندازه اى مى پسن__دد. اين ط__ريق__ه همي__ن اس__ت، ك__ه انس__ان به مع__رف__ت نفس خود از اين نظر بپردازد، كه نفس را آيتى از آيات پروردگار خود، بلكه نزديك ترين آيه هاى پروردگارش به خود مى داند. خلاصه نفس را وسيله و راهى بداند كه به سوى پ__روردگ__ار سبح__ان منته__ى مى شود: «اِنَّ اِلى رَبِّكَ الرُّجْعى _ به درستى به سوى پ__روردگ_ار ت_وست بازگش__ت!» (8 / عل__ق)(1)

1- الميزان ج 11، ص 326. (ذيل آيه 105 سوره مائده).

معرفت نفس و معرفت الهى (125)

داشته اند، تشريح كرده و نيز مكاشفاتى كه براى رجالشان نقل شده و ادّل__ه اى كه ب_ه آن استدلال بر حقّانيّت طريقه خود كرده اند و مقاصدى كه طريقه خود را برآن اساس بناكرده اند همه را شرح داده اند.

اگر كسى بخ_واهد به آن مط_الب اط_لاع پيدا كند بايد به همان كتاب ها مراجعه نمايد.

مسئله عرفان نفس مسئله فكرى و نظرى نيست، بلكه مقصدى است عملى كه جز از راه عمل نمى توان معرفت كامل و تام درباره آن به دست آورد و امّا علم النفسى كه فلاسفه قديم كتاب ها در پيرامون آن تدوين كرده اند، آن علم علمى نيست كه چيزى از اين

مذاهب مختلف تصوف و عرفان نفس (127)

غرض را كه اشاره شد تأمين كند و هم چنين علم نفس تربيتى كه متأخرين در همين ت_ازگى ه_ا كت_اب ه_ا درب_اره آن نوشت_ه ان_د، ني_ز در حقيق_ت شعب_ه اى است از فن اخلاق به سبك قديم و در ايف__اى غ_رض ن_ام ب_رده اثرى ندارد (و خ__دا راهنم_است). (1)

1- المي_زان ج 11، ص 327. (ذيل آيه 105 سوره مائده).

(128) نفس و روان و عواطف

وسيله و ابزار كار خود كنيم.

(مثال «استكمال» اين كه، ما علم را كه فعل مغزى ماست دوست مى داريم و به طفيل آن كت__اب و م__درس__ه و است_اد را ه_م دوست مى داريم.)

(مثال «شبه استكمال» اين كه، ما خانه سازى را براى رفع حاجت از خانه دوست مى داري_م و به طفيل آن يك دانه آجر را هم دوست داريم.)

(132) نفس و روان و عواطف

غذا و همسر و مالى را كه در راه تهيه آن دو صرف مى كنيم و جاه و مقامى كه با آن مال به دست مى آوريم، منعمى كه به ما احسان مى كند، معلمى كه ما را درس مى دهد، راهنمايى كه ما را هدايت مى كند، ناصرى كه ما را يارى مى دهد، شاگردى كه نزد ما درس مى خواند، خادمى كه ما را خدمت مى كند، هر مطيعى كه ما را اطاعت مى كند و هر چي__زى ك_ه در مق__اب_ل خ__واست__ه م__ا رام است، هم__ه اي_ن ه_ا را دوس_ت مى داري__م.

چيزى كه هست محبت ما در بعض__ى از اقس__ام آن طبيع__ى و در ديگ__ر خالى و م__وه__وم و در بعض_ى ديگر عقلى است. (1)

1- المي________زان ج 2، ص 377 .

مفهوم دعا و نظام حاكم بر آن (133)

شكى نيست، در اين كه ما كلمه دوست__ى و ح__بّ را در اين پن__ج مص__داق به

(134) نفس و روان و عواطف

ي__ك معن__ا و بر سبي__ل اشت__راك معن_وى استعمال مى كنيم نه برسبيل اشتراك لفظى.

حال بايد ديد با اين كه حبّ در اين پنج مصداق معانى مختلفى دارد، چرا كلمه «حبّ» در همه به ي__ك جور ص_ادق است ؟(1)

بلكه آن رضايت خاصى است كه دستگاه گوارش از كار خود احساس مى كند.

عمل تغذى اث_ر ني_روئى است كه خ____دا در انس__ان ب__ه وديع__ت سپ__رده است.(1)

تمامى موارد قواى ادراكى احس_اس مى كني_م، كه ح_ب آن ق_وا را به س_وى افع_الش به ح_ركت درم_ى آورد.

دوست داشتن _ رابطه بين انسان و كمال (139)

قوه باصره، سامعه، حافظه، متخيله، و ساير قوا و حواس ظاهرى و باطنى كه در ماست _ چه قواى فاعله و چه منفعله _ همه اين حالت را دارند، كه هر يك خود را دوست مى دارد، و اين دوستى او را به سوى فعلش جذب مى كند، چشم را به سوى ديدن آن چه دوست دارد، ج__ذب مى كن_د، و گ_وش را به س_وى شني_دن، و هم چنين هر ق_وه ديگر را.

اين نيست مگر به خاطر اين كه كار هر قوه كمال اوست. و هر قوه اى با كار مخصوص به خود، نقص خ_ود را تكميل نموده، و حاجت طبيع__ى خ__ود را برمى آورد.

اين جاست كه معنا و مفهوم حب مال، حب جاه، و حب علم براى ما روشن مى گردد، چون انسان با هر يك از مال و جاه و علم، استكمال مى كند، و به همين جهت آن ها را دوس__ت م_ى دارد، پس نتيج_ه مى گي_ري_م كه ح_بّ تعلق_ى است خ_اص، و انجذابى است شعورى و مخصوص، بين انسان و كمال او. (1)

(140) نفس و روان و عواطف

و غي__ر ض__رورى ب__ودن، و نيز از

1- المي____زان ج 2، ص 376. (ذيل آيه 165 سوره بقره).

شدّت و ضعف محبّت (141)

جهت مادى بودن مانند تغذى، و غي__ر م__ادى ب__ودن مانند عل__م يكس__ان نيست، و بلك__ه ش___دت و ضع___ف دارد. (1)

كه نشانه آن خواهش غريزى

(144) نفس و روان و عواطف

است كه مى خ__واه_د.

كس__ى ه__م كه دوست خ__ود را مى ج__وي__د براى انس گرفتن با او و رفع تنهائى خ___ود مى ب_اش___د. (1)

1- الميزان ج 5، ص 289 .

محبت، وسيله ارتباط عاشق و معشوق (145)

جه__ت او را دوس__ت مى داري__م، همان طور كه هر منعم ديگر را،

(148) نفس و روان و عواطف

ب_ه خ__اط_ر انع_امش دوس_ت مى داري__م. (1)

است، بايد آيه را ناظر به آن دانست، يعنى آيه شريفه مسلمانان را دعوت مى كند كه اگر ادعاى دوستى خدا مى كنند، و خود را از «حزب» او مى دانند، بايد اتباع و پيروى از پيغمبرش كنند، زيرا دوستى خدا با اتباع كفار و پيروى آراء و اهواء آن__ان س__ازش ن__دارد، بلك__ه نش_انه ص_دق آن پيروى از پيغمبر و دين او خواهد بود.

نظام عشق الهى و ولايت (151)

چن_ان كه در اين دو آي__ه مى ف_رمايد:

«سپس ما به تو شريعت كامل داديم، پس آن شريعت و آئين خدائى را كاملاً پيروى كن، و هيچ پيرو هواى نفس مردم نادان مباش _ آنان ترا از خدا بى نياز نسازند، ستمك__اران ع__ال__م در ظل__م ول__ى و م__ددك__ار يك__ديگ__رن__د، و خ__دا ولىّ متقين اس__ت _ (...وَ اللّ_هُ وَلِ_ىُ الْمُتَّقي___نَ).» (19 / ج__اثي__ه)

م__لاحظ__ه كني__د ك__ه چگ__ون__ه در آي__ه دوم آن، از معن__ى «پي__روى و اتب__اع» ب__ه م__وضوع «ولاي__ت» منتقل ش_ده اس__ت.

دوستى و محبت اساسى است كه ولايت از فروعات آن مى باشد چنان كه جهت اقتضاء بر دوستى خدا تنها اين است كه ولايت پيغمبر و مؤمنين در حقيقت برگشت به ولايت خدا مى كند و از آن سرچشمه مى گيرد. (1)

(152) نفس و روان و عواطف

1- المي____زان ج 5، ص 290 .

نظام عشق الهى و ولايت (153)

دوست داشت.

به حكم اين آيه گفته آن ها كه معتقدند (محبت وصفى شهوانى است و تنها به ماديات و جسمانيات تعلق مى گيرد و به طور حقيقت به خداى سبحان تعلق نمى گيرد و محبت در خ_دا مجازى است،) سخنى باطل اس_ت.

(154) نفس و روان و عواطف

استعم__ال محب__ت در خ__داى تع__ال_ى در آي__ه زي__ر استعم__الى اس_ت حقيق__ى:

«بگو اگر خدارا دوست مى داريد مرا پيروى كنيد تا خدا هم شما را دوست بدارد... .» (31/آل عمران)

و در آيه مورد بحث جمله «...اَشَدُّ حُبّالِلّهِ...،» دلالت دارد بر اين كه محبت به خدا شدت و ضع__ف دارد. اي__ن محب_ت در مؤمني__ن ش_دي_دت__ر است ت__ا در مش__ركي___ن.

آي__ه ش__ريف__ه زير نيز دلالت دارد بر اين كه استعمال كلمه محبت در خدا حقيقى اس__ت ن__ه مج____ازى:

در آيه شريفه مى فرمايد: «بگ__و اگ__ر پ__دران و ف__رزندان و... در دل شما محبوب تر از خدايند...!» (24 / توبه)

به طورى كه ملاحظه مى شود، حب متعلق به خدا، و حب متعلق به رسول خدا و حب

حقيقى بودن محبت به خدا (155)

متعل__ق به پ__دران و ف__رزندان و اموال و ساير منافع نامبرده در آيه را، از يك سنخ محبت دانست___ه اس_ت.

در آيه مورد بحث مشركين را مذمت كرده به اين كه آلهه خود را دوست مى دارند آن چنان كه خدا را دوست مى دارند، آنگاه مؤمنين را مدح كرده به اين كه خداى سبحان را بيشتر دوست مى دارند. از اين مقابله فهميده مى شود كه مذمت كفار به خاطر اين است ك__ه محب__ت را مي__ان آله__ه خ__ود و مي__ان خ__دا به ط__ور مس__اوى تقسيم كرده اند.

دوست__ى خ__دا بايد ط__ورى ب__اش__د ك__ه غي__ر از خ__دا چي__ز ديگ__رى در

آن سهيم نباشد وگرنه سر از شرك درمى آورد. كسى كه محبتش به خدا شدت يافت متابعتش هم منحصر در خدا مى شود. (1)

1- المي____زان ج 2، ص 366 .

(156) نفس و روان و عواطف

از جمال لايتناهى و حسن

(158) نفس و روان و عواطف

بى ح_دّ و كم__ال فناناپذير خ_دايش مى بين__د.

اين جاست، كه به كلّى نحوه ادراك و طرز فكر و طرز رفتارش عوض مى شود، يعنى هيچ چيزى را نمى بيند مگر آن كه خداى سبحان را قبل از آن و با آن مى بيند و موجودات در نظ_رش از مرتبه استقلال ساقط مى شوند. (1)

1- المي__زان ج 2، ص 302. (ذي__ل آي__ه 154 سوره بقره).

عشق خالص و عشاق مخلص خدا (159)

در آيه: «قُلْ هذِهِ سَبيلى اَدْعُوا اِلَى اللّهِ عَلى بَصيرَةٍ اَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنى وَ سُبْحنَ اللّهِ وَ ما اَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ _ بگو اى پيغمبر: طريقه من و پيروانم همين است كه از روى بصيرت كامل مردم را به خداوند دعوت كنم، خدا را از شرك و شريك منزه دانم و خود نيز از مشركين نيست_م.» (108 / يوسف) خداوند متعال به او دستور داده و آن را بيان داشت__ه است، در اين آي__ه مى فرم_اي_د:

راه من «دعوت به سوى خدا از روى بصيرت كامل» و «اخلاص بدون شرك»

شرايط عشق الهى (161)

مى باشد.

خداى متعال بيان داشته، كه شريعت اين پيغمبر، آينه تمام نماى همان راه يعنى «دعوت به سوى حق و اخلاص» مى باشد و اسلام تسليم شدن براى خداست. شريعت هم_ان_ا ص_راط مستقي_م الهى مى باشد.

شريعت اسلام تنها راه «اخلاص در دين» است و آن هم بر پايه «حب» خدا پايه گذارى شده، لذا دين اسلام دي_ن اخلاص و دين محبت است. (1)

گناهان است كه مانع قرب بنده به خداوند، و آن چه از آثار و توابع قرب است (از بهشت و آن چ__ه در آن اس_ت،) مى باشد.

برطرف كردن زنگ گناهان از قلب، و مغفرت و آمرزش آن، و بالاخره پوشاندن و

موانع راه عشق الهى (163)

مستور نمودن آن ه__ا از بنده اى، تنها كليد مفت__وح ش__دن باب سعادت بروى او و دخول در ق__رب اله__ى خواهد بود، ل__ذا پس از بش__ارت محبت اله__ى به مؤمنين، بشارت آمرزش گناهان را به ايشان مى دهد.

«محبت» محب را به محبوب خود جذب مى كند و چنان كه حب بنده نسبت به خداوند موجب تقرّب جستن به خداوند و بندگى او از راه عبوديت و اخلاص مى باشد، هم چنان حب خداوند هم نسبت به بنده موجب نزديك شدن به «عبد» و كشف حجاب هاى بعد كه هم__ان «گن__اه__ان» است ب_راى او مى باشد.

پس نزديك شدن خدا به بنده اى م__وج__ب مغف__رت و آم__رزش گن__اهان اوست. اين پايه وقتى باشد، ك__رام__ات ديگ__ر و اف__اض__ات ديگرى كه در دنبال آن قرار گرفته ب__ه ط__ور حت__م مت__رت_ب و «ج__ود» خداون_دى در شم_ول و ت_رتب آن ه__ا كافى است.

(164) نفس و روان و عواطف

ت__أم__ل در آي___ه: «كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ م_ا كانُوا يَكْسِبُونَ. كَلاّ اِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَ___وْمَئِ__ذٍ لَمَحْجُ__وبُ____ونَ _ چني___ن نيس___ت، بلك___ه اعم___ال ن__اپسن____د و گن__اه__ان بر دل ه__ايش__ان غلب__ه نم__وده _ ب___ه آن جه__ت از مع__رف__ت پ__روردگ__ارشان محجوب اند.» (14 و 15/ مطففين)

و آن چه در آيه: «...يُحْبِبْكُ___مُ اللّ__هُ وَ يَغْفِ__رْ لَكُ__مْ ذُنُ__وبَكُ__مْ... _ ت__ا خ__دا ه__م شم__ا را دوس__ت داشت__ه باش__د و گن_اه_انتان را ببخشد.» (31 / آل عمران) بيان داشته، براى تأييد گفتار ما كفايت مى كند.

موانع راه

عشق الهى (165)